It bedriuw fan Súd-Afrikaanske is in goede manier om te begripen wêrom’t wy in grûnwet nedich binne en wat dogge konstitúsjes. De ûnderdrukker en it ûnderdrukten yn dizze nije demokrasy wiene fan plan om tegearre te libjen as gelyk. It wie net maklik te wêzen foar har om inoar te fertrouwen. Se hiene har eangsten. Se woene har ynteresses beskermje. De swarte mearderheid wie benijd om te soargjen dat it demokratyske prinsipe fan mearderheidsregel net kompromitteare wie. Se woene substansjele sosjale en ekonomyske rjochten. De wite minderheid wie benijd om syn privileezjes en eigendom te beskermjen.
Nei lange ûnderhannelings binne beide partijen ynstimd mei in kompromis. De blanken hawwe ôfpraat by it prinsipe fan mearderheidsregel en dat fan ien persoan ien stim. Se hawwe ek ôfpraat om wat basisrjochten te akseptearjen foar de earmen en de arbeiders. De swarten ôfpraat dat mearderheidsregel net absolút soe wêze … se hawwe it iens ôfpraat dat de mearderheid it eigendom fan ‘e wite minderheid net soe fuorthelje. Dizze kompromis wie net maklik. Hoe sil dizze kompromis útfiere wurde? Sels as se slagge inoar te fertrouwen, wat wie de garânsje dat dit fertrouwen yn ‘e takomst net sil wurde brutsen?
De iennige manier om fertrouwen te bouwen en te behâlden yn sa’n situaasje is om guon regels fan it spultsje te skriuwen dat elkenien elkenien soe bliuwe. Dizze regels lizze yn ‘e takomst te wurden yn’ e rjochter. Dizze bepale bepale ek wat de keazen regearingen wurde befeilige om te dwaan en wat se net kinne dwaan. Uteinlik beslute dizze regels de rjochten fan ‘e boarger. Dizze regels sille allinich wurkje as de winner se net heul maklik kin feroarje. Dit is wat de Súdafrikke diene. Se hawwe ôfpraat op guon basisregels. Se hawwe ek ôfpraat dat dizze regels heech sille wêze, dat gjin regearing dizze sil kinne negearje. Dizze set fan basisregels wurdt in grûnwet neamd.
Konstútfoarming is net unyk foar Súd-Afrika. Elk lân hat ferskaat groepen minsken. Harren relaasje hat miskien net sa min west as dat tusken de blanken en de swarten yn Súd-Afrika. Mar oer de hiele wrâld hawwe minsken ferskillen fan miening en ynteresses. Oft demokratysk as net, de measte lannen yn ‘e wrâld moatte dizze basisregels hawwe. Dit jildt net allinich oan regearingen. Elke feriening moat syn grûnwet hawwe. It kin in klub wêze yn jo gebiet, in koöperative maatskippij as in politike partij, se hawwe allegear in grûnwet nedich.
Sa is de grûnwet fan in lân in set skriftlike regels dy’t wurde aksepteare troch alle minsken dy’t tegearre yn in lân wenje. Grûnwet is de heegste wet dy’t de relaasje bepaalt ûnder minsken dy’t yn in grûngebiet wenje (neamd boargers) en ek de relaasje tusken de minsken en regearing. In grûnwet docht in protte dingen:
• Earst genereart it in graad fan fertrouwen en koördinaasje dy’t nedich is foar ferskate soarten minsken om tegearre te libjen:
• Twad, it makket spesifiseart hoe’t de regearing wurdt gearstald wurde, wa sil macht hawwe om te nimmen om te nimmen hokker besluten;
• Tredde leit lijkt op ‘e krêften fan’ e regearing en fertelt ús wat de rjochten fan ‘e boargers binne; en
• Fjirde uteret it de aspiraasjes fan ‘e minsken oer it meitsjen fan in goede maatskippij.
Alle lannen dy’t konstitúsjes hawwe, binne net needsaaklik demokratysk. Mar alle lannen dy’t demokratysk binne, sille konstitúsjes hawwe. Nei de oarloch fan ûnôfhinklikens tsjin Grut-Brittanje joegen de Amerikanen harsels in grûnwet. Nei de revolúsje goedkard de Frânske minsken in demokratyske grûnwet. Sûnt wurdt it in praktyk wurden yn alle demokrasy om in skriftlike grûnwet te hawwen.
Language: West Frisian