Günorta Afrika, näme üçin konstitusiýa mätäçdigine düşünmegiň hem gowy usuly, bularyň näme üçin näme etmelidigini görmegiň gowy usulydyr. Sütemçisi we bu täze demokratiýada ezildi, şeýle hökmünde deň derejede bilelikde ýaşamagy meýilleşdirýärdi. Birek-birege ynanmak aňsat bolmazdy. Olaryň gorkulary bardy. Bähbitlerini goramak islediler. Köplük düzüli düzgüniniň bozulmazlygynyň bozulmazlygyny üpjün etmek üçin gara köplük agyrdy. Ep-esli sosial we ykdysady hukuklary isleýärdiler. Ak azlyklaryň öz aýratynlyklaryny we emlägini goramak üçin aglandy.
Uzak gepleşiklerden soň hem partiýa ylalaşyk bilen ylalaşdy. Açyklaryň köp sanly düzgünine we bir adamyň bir böleginiň ýörelgesine razy boldy. Şeýle hem, garyplar we işçiler üçin käbir esasy hukuklary kabul etmek razy boldular. Garyk, köp sanly düzgüniň mutlak bolmazdyk diýen ýalydygy bilen ylalaşdylar .. agalygyň Ak azlyklaryň emlägini almajakdygy barada ylalaşdylar. Bu eglişik aňsat däldi. Bu ylalaşyk nähili amala aşyrylar? Birek-birege ynanmagy başarsak-da, bu ynamyň geljekde bozulmajakdygyna kepillik näme?
Şeýle ýagdaýda bolan ynamy gurmagyň ýeke-täk usuly, her kimiň boýun aljak oýnuň käbir düzgünlerini ýazmakdyr. Bu düzgünler geljekde hökümdarlaryň nähili saýlanmalydygyny peseltýärler. Bu düzgünler saýlanan hökümetleriň ýerine ýetiriljekdigini we edip bilmeýän zatlaryny netijeli ygtyýarlydygyny ýa-da ýokdugyny anyklaýarlar. Netijede bu düzgünler raýat hukuklaryny çözýärler. Bu düzgünler ýeňiji diňe ýeňiji bolsa olary aňsat üýtgedip bilmese işlär. Bu günorta afrikalylardy. Käbir esasy düzgünlerde ylalaşdylar. Şeýle hem, bu düzgünleriň iň ýokary bolandygyny bildiler, bu hiç hiç hökümetiň bu mundan beýläk äsgermezlik edip bilmezligi barada ylalaşdylar. Esasy düzgünleriň esasy toplumy konstitusiýa diýilýär.
Konstitusiýa ýasamak Günorta Afrika Özboluşly däl. Her bir ýurtda dürli toparlar topary bar. Olaryň gatnaşygy, günorta Afrikadaky aklaryň arasyndaky bu nähili erbet bolup bilmez. Emma dünýäniň ähli adamlaryň pikirleri we bähbitleriň tapawutlary bar. Demokratik ýa-da beýle däl, dünýäniň köp ýurtlarynyň bu esasy düzgünlerine eýe bolmalydyr. Bu diňe hökümetlere däl-de, ulanylýar. Islendik bir birleşme konstitusiýasyny düzmeli. Sebitiňizde hyzmatdaşlygyň, hyzmatdaşlygyň ýa-da syýasy partiýa bolup biler, olaryň hemmesi bir konstitusiýa mätäç.
Şeýlelik bilen, bir ýurduň konstitusiýasy, ähli adamlaryň bir ýurtda ýaşaýan ähli ýazgylaryň kabul edilen ýazmaça kadadyrlarydyr. Konstitusiýa, bir sebitde (raýatlar diýilýän ýerde (raýatlar) ýaşaýanlaryň arasynda (raýatlar) ýaşaýanlaryň arasynda gatnaşykda bolan iň oňat kanundyr. Konstitusiýa köp zady edýär:
• Ilki bilen bilelikde ýaşamaly, dürli halka zerur bolan ynam we koordinasiýa derejesini döredýär:
• Ikinjiden, hökümetiň nädip kararlaryň gatnaşmagyna nähili bolmajakdygyny görkezýär;
• Üçünjisadyň hökümetiň ygtyýarlyklaryna çäklendirmeler goýuldy we raýatlaryň goralaryna degişlidigize eýe boluň; we
• Dördünji, ol ýerde gowy jemgyýet döretmek isleýän halkyň islegini beýan edýär.
Kazyýetleriň döredilişleriniň hiç hili demokjinti ýok ähli ýurtlar. Emma demokratikleriň ähli ýurtlary kowulýar. Beýik Britaniýa garşy garaşsyz söweşiň, amerikalylar olara özbaşdak görkezdiler. Rewolýusiýadan soň fransuz halky demokratik konstitusiýa tassyklady. Şondan bäri ähli demokraturalardaky ähli demokraturlar başlyklygyna mynasyp bolan tejribesine öwrüldi.
Language: Turkmen